پایداری و برنامه‌ریزی و طراحی مکان‌های پایدار

موضوع پایداری و برنامه‌ریزی و طراحی مکان‌های پایدار در سال‌های اخیر بخش وسیعی از ادبیات شهرسازی و معماری را به‌ خود اختصاص داده است. در حیطه نظری، آموزه‌ها و انگاره‌های بسیاری توسط محافل علمی، نهادها و ارگان‌ها ارائه شده است ، از جمله انگاره شهر فشرده، شهر هوشمند، شهر سبز، شهر نوسنّتی، اکو شهر و غیره. ایده‌ها و نهضت‌های فراوان دیگری نیز در خصوص مکان‌های پایدار مطرح شدند. بسیاری از دانشمندان و تحلیل‌گران معتقدند که پایداری، مستلزم یک تحول در فکر یا یک تغییر بنیادی در نحوه تفکر و عمل ماست، اما کمتر کسی از این فراتر رفته و خصوصیات چنین تحولی را بیان می‌کند. در واقع با وجود اینکه در چارچوب تئوری و فلسفی به بحث پایداری بسیار پرداخته شد؛ ولی چگونگی دستیابی به آن و راهکارهای ارتقای پایداری در سکونتگاه‌ها روشن و ملموس نبود.

بین دهه‌های ۷۰- ۹۰ میلادی دیدگاه‌های علمی‌ صرف تا حدودی متزلزل‌شده و زیر سؤال رفته و بدین ترتیب نهضت‌هایی نظیر نوشهرگرایی در امریکا و دهکده شهری در انگلستان شکل گرفتند. این دو رویکرد مبتنی بر عملگرایی هستند و متکی بر تجربه و مستقیماً به فرایند حل مسئله، بدون پرداختن به مبانی نظری گسترده و تئوری‌های پیچیده می‌پردازند. ایده «دهکده شهری» در انگلستان مطرح شد. در سرزمینی که نهضت باغ‌شهر، نیز در آن شکل گرفته بود، باغ‌شهری که به‌ نظر بسیاری از اندیشمندان معاصر مطلعی برای ادبیات پایدار و پارادایم جدید طراحی در عصر کنونی است.

محدود کردن اندازه در حد مناسب، شکل منسجم، تعریف مشخص برای مرکز، تراکم مطلوب، تنوع و اختلاط کاربری‌ها، در نظر گرفتن فروشگاه، محل کار، مدرسه و سکونت برای انواع گروه‌های درآمدی و سنّی و اجتماعی، امکان اشتغال و تفریح، کم کردن وابستگی به اتومبیل، دسترسی آسان به حمل‌ونقل عمومی، اولویت دادن به حضور پیاده، تنوع الگوهای سکونت که اهم ویژگی‌های یک سونتگاه پایدار را تشکیل می‌دهد، ارکان فلسفه دهکده شهری را تشکیل می‌دهند.

طرح مسئله در زمینه پایداری

براساس آمار ارائه شده طی ۱۵ سال اخیر، در ایران تبدیل روستاها به شهرها و نیز خالی شدن روستاها از سکنه شتاب گرفته و همچنان با شتاب فزاینده‌ای روبه‌روست. شمار روستاهایی که طی سال‌های ۶۵ تا ۸۰ در کسوت شهر در آمده‌اند، بیش از ۲۹۰ مورد بوده است .

از سوی دیگر در روستاهای باقی‌مانده نیز با روند رو به رشد مهاجرت ساکنان به شهرهای اطراف روبه‌رو هستیم. خالی شدن روستاها از سکنه یا تبدیل شدن آن‌ها به شهرها اغلب از ابعاد مختلف زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی تحولات و پیامدهای منفی به همراه خواهد داشت.

روستای جواهرده در شهرستان رامسر که از لحاظ زیست‌محیطی و طبیعی دارای ظرفیت‌های فراوانی است و از جنبه اجتماعی و منظر اقتصادی دارای ظرفیت‌های بی‌نظیری است، چندی است در معرض هجوم ساخت‌وسازهای بی‌رویه قرار گرفته و در صورت ادامه وضع موجود و کنترل‌نشدن توسعه، احتمال تغییر بافت آن از روستا به شهر وجود دارد.

بدیهی است آنچه زمینه این توسعه و هجوم سازندگان شهری و ایجاد ساختمان‌های مغایر با بافت فراهم می‌کند، خالی شدن روستا از سکنه بومی ‌و مهیا شدن زمین است. ساکنان روستا گاه با وجود حس تعلقی که به مکان زندگی خویش دارند به‌دلایلی مانند نبود زمینه اشتغال، کمبود رفاه و امکانات مورد نیاز، و نیز بهره‌مند نبودن از مسکن پایدار برای حفظ ارزش‌های زندگی با توجه به معماری بومی ‌عملکردی، ناگزیر به فروش زمین و خانه خود به قیمت ارزان و مهاجرت به شهرها می‌شوند.

ضرورت پژوهش در زمینه پایداری

انجام پژوهش حاضر از چندین نظر حائز اهمیت و ضرورت است. نخست به لحاظ سایت مورد نظر که از مناطق طبیعی و نسبتاً بکر شمال کشور است و ظرفیت‌ بسیار زیاد زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و گردشگری را داراست، اما به‌تازگی در معرض هجوم ساخت‌وسازها و توسعه بی‌رویه قرار گرفته است.

از سوی دیگر به‌رغم وجود ظرفیت‌هایی در زمینه‌های کشاورزی و گردشگری، دارای مسائل و مشکلات اقتصادی نظیر نبود زمینه‌های مناسب اشتغال است که با تمهیدات مناسب و ایجاد تسهیلات لازم، امکان حل این مسئله و ارتقای خودکفایی روستا به وجود خواهد آمد.

در نگرشی وسیع‌تر، در مقیاس منطقه شهری نیز به این دلیل که روستای مورد نظر تنفس‌گاه شهر به ‌شمار رفته و آثار منفی زندگی ماشینی را تقلیل می‌دهد و نیز از این جنبه که با ارائه تمهیدات و زیرساخت‌های لازم در بخش کشاورزی قادر به تأمین بخش وسیعی از نیازهای شهر و حتی کشور خواهد بود، واجد اهمیت است.

به‌علاوه انجام این پژوهش و ارائه راهکارهای مناسب علاوه بر آثاری که بر محدوده مورد نظر خواهد داشت از حیث اینکه الگویی پایدار برای سایر مناطق با وضعیت مشابه خواهد بود نیز واجد ارزش است، که این به نوبه خود در شرایط حاضر در ایران، که در صورت نبود الگوی مناسب توسعه روستاها، همچنان شاهد خالی شدن روستاها از سکنه و ناپایداری سکونتگاه‌های روستایی خواهیم بود، ضروری به‌نظر می‌رسد.

البته باید توجه کرد که توسعه روستا و مسکن روستایی با هدف نیل به کیفیت فضایی مطلوب‌تر بوده و به همین دلیل نیازمند تفکری جامع‌نگر در توسعه فضایی- کالبدی و برنامه‌ریزی، طراحی و اجرا و همچنین اطلاع از کمّ و کیف ویژگی‌های معماری روستایی در مناطق مختلف و توانایی‌ها و کاستی‌های موجود در این زمینه است .

در این زمینه به‌دلیل پیروی از این رویکرد که مسکن مقیاس کوچک‌تر و در واقع هسته یک سکونتگاه است، ضرورت پرداختن به طراحی مسکن به‌عنوان هسته اولیه طراحی روستای پایدار اجتناب‌ناپذیر است.