دروس معماری براساس توانایی‌های معمار

براساس سرفصل آموزشی، «یک معمار حرفه‌ای باید در سه حوزه پرورش و تربیت شده باشد.

1. حوزه دانشی؛
2. حوزه ارزش‌ها؛
3. حوزه توانایی که براساس این دسته‌بندی دروس روستا می‌توانند در هر سه حوزه قرار بگیرند، اما با کمی تأمل در سرفصل دروس روستای ۱ و ۲ برداشت‌های متفاوتی از آن حاصل می‌شود. به نظر می‌رسد که درس روستا براساس اهدافش در حوزه ارزش‌ها و حوزه دانشی معمار قرار می‌گیرد؛ ولی وقتی که به شرح درس و محتوای سرفصل مراجعه می‌شود، بیشتر حوزه دانشی را پوشش می‌دهد و بر همین اساس جایگاه تدریس آن توسط استادان مختلف متغیر است؛ بنابراین تعدادی از استادان، دروس روستا را آگاهی‌دهنده یا همان حوزه دانشی فرض می‌کردند و تعدادی از مدرسان، دروس روستا را باتوجه به اهداف و رسالت‌های انقلاب فرهنگی در حوزه ارزشی تدریس می‌کردند؛ هرچند که نمی‌توان طراحی معماری روستایی را جزء توانایی‌های معمار ندانست.

دسته‌بندی دروس معماری براساس نوع دانش‌ها و دانستنی‌ها

با توجه به اینکه رشته معماری یک رشته جامع بوده و از دانش‌های مختلفی تشکیل شده است و یک معمار هم باید به این علوم و حوزه‌های علمی تسلط داشته باشد، سرفصل برای نیل به این مسئله، یک حداقل را ارائه کرده است که این حداقل شامل چهار دسته است که عبارت‌اند از ۱. دروس معماری، ۲. دروس فنی ساختمان، ۳. دروس مرتبط با بخش شهرسازی و ۴. دروس تاریخ معماری.

در این دسته‌بندی که باعث تعریف دروس تخصصی رشته معماری شده است، می‌بینیم که درس روستا در چندین حوزه شناور است، حتی می‌بینیم که در دانشکده‌های مختلف جایگاه ثابتی ندارد.

دسته‌بندی دروس معماری براساس مراحل رشد و تربیت معمار

دسته‌بندی دیگری که برای تربیت معماران در سرفصل پیشنهاد شده است، یک دسته‌بندی طولی است که براساس آن، آموزش رشته معماری به سه مرحله تقسیم می‌شود.

1. آمادگی: مرحله مقدماتی است که دانشجو آمادگی لازم برای ورود به رشته معماری را پیدا می‌کند.
2. شناخت و آموزش: مرحله آموزش معماری است که در این مرحله دانش‌ معماری به دانشجو منتقل می‌شود. در این مرحله، دانشجو عمده اطلاعات لازم برای رشته معماری را کسب می‌کند.
3. تمرین و آموزش: مرحله تمرین است که در این مرحله دانشجو فرصت دارد تا قبل از ورود به جامعه در قالب چند تمرین خود را آزمایش کرده و توانایی خود را بسنجد و کمبودهای گذشته را جبران کند.

دروس روستا باتوجه به زمان ارائه آن‌ها در مرحله ب واقع شده‌اند؛ ولی باتوجه به کارگاهی بودن واحد آن، انتظار تمرین و کسب توانایی طراحی از آن می‌رود؛ ولی ماهیّت سرفصل، مطالعاتی است. در مجموع با آنکه در دانشکده هنر و معماری دروس روستا از اهمیت خاصی برخوردار بوده‌اند؛ ولی می‌بینیم که جز تعداد معدودی از دانشجویان، بقیه جایگاهی برای آن در آموزش توانایی خود متصور نیستند. برای اثبات کافی است نگاهی به پروژه‌های انتخابی دانشجویان در طرح نهائی بیاندازیم که چند درصد پروژه‌ها متأثر از این درس است.

محتوای و روش تدرس دروس روستا

براساس تجربه، محتوای دروس روستا ۱ و ۲ دارای اشکالاتی به شرح زیر است که توجه به آن‌ها ضروری است.

الف) ماهیّت درس: با کمی تأمل در سرفصل روستا ۱ و حتی ۲، درمی‌یابیم که متن و محتوی دروس فوق بیشتر مطالعات اجتماعی و کالبدی یک مجتمع زیستی است و فقط از روستا به‌عنوان یک مثال استفاده شده‌ است. به نوعی دیگر این درس مشابه دروس «روش تحقیق یا برنامه‌ریزی شهری قدیم یا مجتمع‌های زیستی» است که فقط با تأکید بر یک مصداق روستایی ارائه می‌شود. بنابراین ماهیّت دروس روستا به‌ویژه درس روستا ۱، مطالعاتی و از جنس برنامه‌ریزی است و خود به تنهایی فاقد مبانی و روش مناسب روستاشناسی است. در این وضعیت بیشتر وقت دانشجو صرف جمع‌آوری اطلاعاتی می‌شود که بسیاری از آن‌ها را اصلاً باور ندارد. وقتی به جزئیات خواسته شده در سرفصل درس فوق نگاه می‌کنیم، آن را مانند یک فرم می‌بینیم که دانشجو مبادرت به تکمیل کردن آن کرده و اطلاعات را طبق فرمول خواسته شده جمع‌آوری می‌کند. با توجه به طول ترم و تعداد اطلاعات خواسته‌شده از دانشجو، فرصتی برای بررسی عمقی اطلاعات توسط دانشجویان باقی نمی‌ماند.

ب) مغایرت سرفصل با نوع درس: در سرفصل، این درس به عنوان درس کارگاهی معرفی شده است، اما محتوای درس بیشتر مطالعاتی است و نیازمند جستجوی اطلاعات توسط دانشجو و نه فعالیت کارگاهی. کارگاه ارائه شده در این درس هم، درصورت وجود، کارگاه روش تحقیق است و نه کارگاه معماری روستایی.

ج) ناهماهنگی محتوی و اهداف: در سرفصل دروس روستا، عناوینی برای مطالعه و شناخت روستا ارائه شده است که در حالت بسیار خوش‌بینانه، دانشجو را به یک لایه اطلاعاتی سطحی از روستا می‌رساند. حال آنکه حل مسائل روستا نیاز به یک تسلط کامل به مسائل و معضلات روستا دارد. به عبارت دیگر، معلوماتی که در دروس روستا به دانشجویان ارائه می‌شود؛ فقط در حد اطلاعات عمومی باقی مانده و دیدگاه عملی به دانشجو نمی‌دهد.

د) نبود روش مناسب آموزش برای دروس روستا: تقریباً می‌توان از شرح سرفصل دروس روستا پی برد که برای آموزش دروس فوق از همان مدلی استفاده شده است که در دروس دیگر رشته معماری؛ از جمله معماری معاصر، در حالی که آموزش دروس روستا باید براساس روشی دیگر و با سرمشق‌های مناسب خود انجام شود.

کمبود امکانات ارائه درس

برای نیل به اهداف سرفصل دروس روستا به‌صورت مستقیم و ضمنی شرایط خاصی برای ارائه درس مورد نیاز است؛ ولی به‌دلایل مختلف دانشکده‌ها در ارائه درس دچار مشکل هستند که بسیاری از آن‌ها به‌دلیل دوگانگی درس با نگاه آموزش عالی است و البته بخشی هم به‌دلیل کمبود امکانات، از جمله:

الف) ایجاد بستر و زمینه لازم برای حضور مناسب و کافی دانشجو در محیط روستا که متاسفأنه درحال حاضر به یک سفر یک یا دو روزه بسنده می‌شود که مدتی کوتاه بوده و فرصت کافی به دانسجو داده نمی‌شود تا علاوه بر وجه توریستی روستا با ذات و اصل روستا نیز آشنا شود.

ب) کمبود استادان مجرب برای تدریس: بسیاری از دانشکده‌های معماری نیروی مناسب برای هدایت و رهبری این درس را ندارند. بنابراین نتیجه مطلوب از اراپه این درس حاصل نخواهد شد. از سوی دیگر باتوجه به تنوع و پیچیدگی مطالب دروس روستا؛ شاید تدریس این درس نیازمند مشارکت گروهی از مدرسان باشد.

ج) ناهماهنگی نظام آموزشی با معماری روستا: نظام آموزشی فعلی از تجزیه مطالب و انتزاعی کردن آن‌ها استفاده می‌کند. عوامل مختلفی را که در پیدایش روستا مؤثر بوده‌اند به‌طور جداگانه نقد و بررسی می‌کند. این نوع تجزیه برای آموزش معماری روستا، که خود فرایندی معکوس دارد، کارایی ندارد و حتی بسیاری از موارد نظام آموزش فعلی قادر به بیان ظرفیت‌ و ارزش‌های معماری روستایی ندارند.

تبیین دیدگاه‌ها درباره جایگاه معماری روستا در آموزش معماری

امیدهای معماری روستا

ارائه دروس روستا در دانشکده‌های معماری امیدهایی را در آموزش معماری ایجاد کرده است. شاید این امیدها مربوط به مسائل روستا نباشند، اما ارائه دروس روستا باعث به‌وجود آمدن نگرشی خاص به معماری شده ‌است. با توجه به ظرفیت‌ بسیار معماری روستایی به نظر می‌رسد که اگر ما به دنبال یک معماری خودی و انسانی باشیم یا اگر دنبال یک معماری در شأن و منزلت انسان ایرانی و شرقی باشیم، راه آن از معماری روستایی عبور می‌کند. ظرفیت بسیار معماری روستایی باعث می‌شود که ما بتوانیم در همه مقاطع و سطوح برای تربیت نیروهای ماهر و حرفه‌ای از آن کمک بگیریم و با کمک معماری روستایی بتوانیم علاوه بر پاسخگویی به نیازهای مشروع جامعه روستایی، باعث اعتلای معماری معاصر شویم. همچنین با کمک گرفتن از این نوع معماری، شاهد تربیت نیروهای مفید و توانا برای خدمت به جامعه باشیم. با توجه به ظرفیت و ارزش‌های مختلف معماری روستا و براساس تجربیات انجام شده در دانشکده معماری دانشگاه یزد ما می‌توانیم در سه سطح به آموزش درس روستا در دانشکده‌های معماری بپردازیم.

توانایی دانشجو برای طراحی پروژه‌های روستا

مطابق با سرفصل دروس روستا و براساس نیاز جامعه و براساس این باور که معماری روستا (فضاها و بافت)، مانند موضوعات دیگر، یک پروژه هستند که در طول دوره حرفه‌ای زندگی، یک معمار احتمالاً با آن‌ها برخورد می‌کند و باید توانایی حل یا انجام پروژه را داشته باشد که در این صورت معمار بنا به ضرورت باید توانایی انجام پروژه‌های روستایی را داشته باشد. در این صورت موارد زیر پیشنهاد می‌شوند.

الف) دروس روستا به‌عنوان دروس تخصصی معماری مطرح شده و دانشجو بعد از توانایی در طراحی، اجازه گذراندن این درس را داشته باشد تا بتواند بهره لازم و کامل را از درس ببرد؛ بنابراین باید دروس روستا جز دروس سال‌های پایانی دوره کارشناسی قرار گیرند و حتی‌الامکان با یکی از دروس طرح و معماری هماهنگ باشند یا به‌عنوان دروس خاص دوره کارشناسی ارشد معماری تعریف شوند. در صورتی که این ضرورت بیشتر باشد، می‌توان یکی از طرح‌ها را به معماری روستایی گرایش داد.

ب) امکان تعریف پروژه‌های روستایی در درس طرح نهایی

ج) تعریف یک گرایش خاص معماری روستایی در مقطع کارشناسی ارشد پس از اتمام مقطع کارشناسی.